Còn nhiều hạn chế trong phát triển đô thị

Đánh giá về tiến trình đô thị hóa của Việt Nam, ông Nguyễn Duy Hưng - Phó Trưởng Ban Chính sách, Chiến lược Trung ương - cho biết, sau gần bốn thập kỷ đổi mới, số lượng đô thị không ngừng tăng nhanh, hiện cả nước có hơn 900 đô thị, tỷ lệ đô thị hóa đạt trên 44%. Với quy mô đó, hệ thống đô thị đã trở thành không gian và động lực đặc biệt quan trọng cho phát triển kinh tế - xã hội, đóng góp khoảng 75% GDP quốc gia. Cùng với đó, hạ tầng đô thị được cải thiện rõ rệt, khả năng tiếp cận dịch vụ và chất lượng sống của người dân được nâng lên; nhiều khu đô thị được đầu tư đồng bộ, hiện đại; công tác cải tạo, chỉnh trang đô thị được quan tâm, góp phần nâng cao diện mạo và chất lượng không gian sống.

Tại Nghị quyết số 06-NQ/TW về “Quy hoạch, xây dựng, quản lý và phát triển bền vững đô thị Việt Nam đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045” đặt ra mục tiêu đến năm 2030, tỷ lệ đô thị của Việt Nam đạt trên 50%, kinh tế khu vực đô thị đóng góp vào GDP cả nước khoảng 85%.

Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả tích cực, ông Hưng thẳng thắn chỉ rõ: Quá trình phát triển đô thị vẫn còn nhiều hạn chế, yếu kém chưa được khắc phục triệt để. Quy hoạch đô thị còn chồng chéo, manh mún, chắp vá và thiếu nhất quán, trong khi công tác tổ chức thực hiện vẫn nhiều bất cập. Tính liên kết giữa các đô thị còn yếu, vai trò dẫn dắt của các đô thị trung tâm chưa được phát huy. Chênh lệch chất lượng phát triển giữa đô thị trung tâm và đô thị vệ tinh còn lớn, chưa đạt mục tiêu giảm mật độ tại khu vực trung tâm.

Cơ sở hạ tầng nhiều nơi chưa theo kịp tốc độ đô thị hóa, thiếu đồng bộ, chưa đảm bảo tính bền vững; tình trạng ùn tắc giao thông, ngập úng, thiếu công trình công cộng, trường học, bệnh viện, hệ thống xử lý rác thải, nước thải vẫn phổ biến - đặc biệt tại Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh. Không ít địa phương còn tồn tại “quy hoạch treo”, “dự án treo”, ảnh hưởng nghiêm trọng đến đời sống người dân và gây lãng phí nguồn lực xã hội.

Theo các chuyên gia, nguyên nhân chính là do tư duy phát triển vẫn nặng về số lượng, chưa chuyển mạnh sang chất lượng. Trong thời gian dài, nhiều địa phương chú trọng mở rộng không gian, nâng cấp đơn vị hành chính, trong khi chưa quan tâm đúng mức đến chất lượng sống, năng lực hạ tầng và khả năng chống chịu với biến đổi khí hậu.

Bên cạnh đó, công tác quy hoạch và quản trị đô thị chưa theo kịp thực tiễn phát triển. Ở nhiều nơi, quy hoạch còn thiếu tầm nhìn tổng thể, thiếu đồng bộ giữa xây dựng, đất đai, hạ tầng, giao thông; nhiều đồ án quy hoạch được lập thiếu dữ liệu, không cập nhật xu hướng kinh tế số và biến đổi khí hậu, dẫn đến nhanh chóng lạc hậu. Giám sát và điều chỉnh quy hoạch chưa hiệu quả, khiến đô thị phát triển tự phát, hạ tầng thiếu đồng bộ.

Một nguyên nhân quan trọng khác là nguồn lực tài chính hạn chế. Việc đầu tư cho phát triển đô thị vẫn phụ thuộc chủ yếu vào ngân sách nhà nước; khả năng huy động vốn xã hội hóa còn thấp, thiếu cơ chế tài chính linh hoạt để thu hút đa dạng nguồn lực. Theo Cục Phát triển đô thị (Bộ Xây dựng), mức đầu tư cho hạ tầng đô thị của Việt Nam chỉ đạt khoảng 9% GDP, thấp hơn nhiều so với mức khuyến nghị quốc tế (12-15%).

Phát triển đô thị cần chuyển từ “mở rộng” sang “nâng chất”

Những hạn chế nêu trên đặt ra yêu cầu cấp bách: Phải chuyển hướng phát triển đô thị từ chiều rộng sang chiều sâu, từ “mở rộng” sang “nâng chất”, lấy con người làm trung tâm, bảo đảm hài hòa giữa tăng trưởng kinh tế - bảo vệ môi trường - gìn giữ bản sắc văn hóa.

Để đạt mục tiêu này, các chuyên gia cho rằng cần hoàn thiện hệ thống pháp luật về quy hoạch, xây dựng, quản lý và phát triển đô thị, bảo đảm tính đồng bộ và thống nhất giữa các luật có liên quan; đồng thời hoàn thiện cơ chế phân cấp - phân quyền - giám sát đô thị hai cấp. Đây là nền tảng pháp lý quan trọng để khắc phục tình trạng chồng chéo, phân tán trong quản lý hiện nay.

Đổi mới công tác quy hoạch và hiện đại hóa mô hình quản trị đô thị cũng là yêu cầu chiến lược. Bà Trần Thu Hằng - Vụ trưởng Vụ Quy hoạch - Kiến trúc (Bộ Xây dựng) - nhấn mạnh: “Quy hoạch là ngôn ngữ của tương lai, còn quản trị là phương thức để biến quy hoạch thành hiện thực”. Nếu thiếu tầm nhìn quy hoạch và cơ chế quản trị hiệu quả, quá trình đô thị hóa có thể dẫn đến phân mảnh, mất bản sắc và thiếu bền vững - bài học mà nhiều quốc gia đã phải trả giá.

Theo đó, về quy hoạch đô thị, cần tích hợp quy hoạch sử dụng đất, hạ tầng, giao thông, nhà ở, năng lượng và thích ứng khí hậu trong một tầm nhìn thống nhất; ứng dụng công nghệ số và nền tảng quản lý thông tin đô thị (GIS, BIM, Digital Twin) để lập, thẩm định, giám sát và điều chỉnh quy hoạch linh hoạt.

Về quản trị đô thị, cần chuyển từ cơ chế hành chính sang quản trị dữ liệu, xây dựng trung tâm điều hành đô thị thông minh (IOC) tại các thành phố lớn nhằm hỗ trợ ra quyết định kịp thời, tăng khả năng điều phối và cảnh báo sớm; đồng thời tăng cường liên kết vùng và phối hợp liên ngành, tránh tình trạng đầu tư manh mún, phát triển cục bộ.

Từ góc nhìn quốc tế, ông Steven Louis Rubinyi - chuyên gia cao cấp về quản lý rủi ro thiên tai, Ngân hàng Thế giới (WB) - khuyến nghị: Phát triển hạ tầng đô thị phải gắn với mục tiêu tăng trưởng xanh và thích ứng biến đổi khí hậu. Kinh nghiệm từ dự án “Phát triển đô thị chống chịu khí hậu” tại Cần Thơ cho thấy, thời gian ngập giảm 60%, minh chứng rõ hiệu quả đầu tư hạ tầng thông minh. Hay mô hình “thành phố bọt biển” thí điểm tại TP. Cà Mau giúp lưu giữ hơn 1,16 triệu m³ nước mưa, tương đương 61% lượng mưa tính toán, giảm nhu cầu xây dựng hệ thống thoát nước cứng và tiết kiệm đáng kể chi phí vận hành. “Đô thị bền vững phải được thiết kế để tự thích ứng, tự phục hồi - vừa bảo vệ cộng đồng, vừa duy trì hoạt động kinh tế ổn định” - chuyên gia WB nhấn mạnh.

Ngoài ra, cần tạo lập cơ chế tài chính bền vững cho phát triển đô thị, thông qua huy động đa dạng nguồn lực xã hội, khuyến khích hợp tác công - tư (PPP), phát hành trái phiếu đô thị, mở rộng tiếp cận vốn xanh, vốn khí hậu và các quỹ đầu tư phát triển đô thị.

Phát triển đô thị bền vững không chỉ là câu chuyện của hôm nay, mà là đầu tư cho tương lai của quốc gia. Nâng cao chất lượng đô thị chính là nâng chất lượng sống của người dân, năng lực cạnh tranh của nền kinh tế và sức bền của đất nước.

Khi quy hoạch được nhìn xa, hạ tầng được đầu tư đồng bộ, và con người được đặt ở trung tâm, đô thị Việt Nam sẽ không chỉ lớn mạnh về quy mô, mà còn vươn tầm về chất lượng và bản sắc, góp phần kiến tạo một Việt Nam phát triển bền vững, văn minh và thịnh vượng./.